راچڵەکین-

لەبارەی کۆتایی هێنان بە پرۆسەی سەکۆی ئەلیکترۆنی و قۆناغی نوێی حەواڵەی دەرەکی هێڤیدار شەعبان،راویژکاری دارایی لە لێدوانێکیدا بۆ راچڵەکین رایگەیاند، کۆتایی هێنان بە سەکۆی ئەلیکترۆنی بەمانای کۆتایی هاتن نییە بە فرۆشی کاش حەواڵەی دۆلار بەڵکو بە مانای کۆتای هاتنە بە دەستوەردانی بانکی ناوەندی و خێراکردنی پرۆسەی حەواڵەی دەرەکی لە بەرژەوەندی بازرگانان و سیستمی بانکی عێراق لە هەژموونی ناوخۆییەوە بۆ ئاستی نێودەوڵەتی کە پرۆسەکە  2 ساڵ دەخایەنێت.

 

بانکی ناوەندی لە رۆژی 3-11-2022 رایگەیاند،کە لەرێگای سەکۆی ئەلیکترۆنییەوە هەڵدەستن بە ( رێکخستنی حەواڵەی دەرەکی و چاودێریکردنی مامەڵەداراییەکان)، لەماوەی ئەو دوو ساڵەدا بازاڕ کەوتە قۆناغێکی شۆک  کە بووە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار تا خانەی 175 هەزار و لە پارێزگاکانی عێراقیش تاوەکو 177 هەزار دینار بەرزبوەوە، ئەم قۆناغە پاش تێپەربوونی ساڵێک تواندرا شۆکی بازاڕ کەمبکاتەوە و میکانیزمەکان بە شێوەیەکی پوخت جێبەجێکران، سەرەڕای ئەوەش نرخی دینار کۆنترۆڵنەکرا بەهۆی نەگەڕانەوەی بازرگانان بۆ سەکۆکە. 

سەکۆی ئەلیکترۆنی جگە لەو دوو ئامانجە، یەکێک لە ئامانجەکانی تری زانینی هەژمار و هەژموونی بازرگانانی ناوخۆبووە کە خۆیان لە پێدانی باج دزیوەتەوە لە ژێر ناوی جیاوازدا، ئەم سەکۆیە ئەو قۆناغەشەی تێپەڕاندووە بە ئاسانی و لە ئێستادا دەچینە ناو قۆناغی حەواڵەی راستەوخۆ. 

قۆناغەکانی سەکۆی ئەلیکترۆنی؛ 

یەکەم؛ ئەم سەکۆیەی لە ئێستادا هەیە بانکی ناوەندی عێراق لە دوای روخانی رژێمی بەعس بە دیاری کراویش لە ساڵی 2005-2012 جێبەجێکراوە و ئامانج لێی تەنها فراوانکردنی خواست و دووبارە بنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووری عێراق بووە بە دیناری عێراقی و چاپی نوێ.

دووەم؛ قۆناغی هەڵسەنگاندن بۆ حەواڵە وەهمییەکانی عێراق کە لە ساڵی 2012 تا 2017 بووە کە تیایدا چەندین دەروازە سپیکردنەوەی پارە بۆ گروپە چەکدارەکان و میلیشیاکان ناسرایەوە. 

سێیەم؛ ئەم قۆناغە لە 2017-2022 دەستیپێکرد کە قۆناغی چاکسازی سیستمی بانکی و حەواڵاتی  دەرەکی بانکی بووە لە ناوخۆی عێراق. 

چوارەم؛ ئەم سەکۆ ئەلیکترۆنیەیی ئێستایە کە لە ساڵی 2022-2024 جێبەجێکرا کە تایبەتبوە بە ریکخستن و چاکسازی لە سیستمی حەواڵەی دەرەکی و بازرگانی نێوان عێراق و وڵاتانی دەرەوە بەتایبەتیش ( چین،ئیماڕات-سعودیە-ئەوروپا-تورکیا-هندستان) هەر بۆیە لەم قۆناغەدا و لە مانگی شەشی ئەمساڵ ریکەوتنی پینج دراوەکە جیبەجێ کرا و لەمانگی ١٠ـی ئەمساڵیش رێکەوتنی دراوی شەشەم کە ریاڵی سعودیەیە پەسەند کرا. 

کۆتایی هاتنی قۆناغی سەکۆی ئەلیکترۆنی: 

کۆتایی سەکۆی ئەلیکترۆنی لە قۆناغێک واتە چوونە قۆناغێکی نوێ بەو واتایەی عێراق توانیویەتی کە قۆناغی چاکسازی لە سیستمی بانکیدا بکات و لە قۆناغی نوێدا دەچێتە پرۆسەی حەواڵەی دەرەکی کە ئەم قۆناغە ماوەی دوو ساڵ دەخایەنێت 2025-2026 لەم قۆناغەدا بۆ هەر ساڵێک سیستمی چاکسازی بانکی دەست پێدەکات لە ژێر هەژموونی و چاوێری کردنی راستەوخۆی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا و بانکی نێودەوڵەتی و سەکۆی بازاڕە داراییەکانی بەڕیتانیا کە تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق سەرپەرشتی ئەم رێکەوتنەی کرد، کە تایبەت دەبێت بە یەکخستنی بازاڕەداراییەکانی عێراق و ناوسراوە بە ( بورصە الموحد - سوق الاوراق مالیە الموحدة) بۆیە ساڵی سەرەتا سیستمی حەواڵاتی دەرەکی دەبێت و هەر لە ساڵی یەکەمدا دوو بانکی نوێی ( هاوردەکردن و هەناردەکردن)ـی بانکی دەکرێنەوە کە تایبەت دەبن بە مامەڵە داراییەکان وەک دوو نێوەندگیری جیهانی دەبن لە نێوان بانک و بازرگانانی عێراق و وڵاتانی جیهان لە پرۆسەی بازرگانیدا، کۆی گشتی ئەمپرۆسەیە تەنها 72 کاتژمێری پێدەچیت. 

کۆتایی هاتنی سەکۆی ئەلیکترۆنی مانای کۆتایی هاتن نییە بە رێژەی فرۆشی بانکی بەڵکوو تەنها یەک مانا لەخۆ دەگرێت( کۆتایی هاتن بە  چاودێری و دەستوەردانی بانکی ناوەندی)ـیە هیچ مانایەکی دیکە هەڵناگرێت کە بەهۆی ئەم هەنگاوەوە دەروازەکانی دابەشکردنی ( دۆلار، روپیەی هیندی،درهەمی ئیماڕاتی،یێنی چینی، ریاڵی سعودی، یۆرۆ بۆ ئەوروپا- لیرەی تورکی) کۆی گشتی پرۆسەکە لە یەک دەروازەوە دابەش دەبێت بەسەر 21 دەروازەدا کەو لەورێژەیەش 16 دەروازە نوێیە و 5 دەروازەش دابەشکراون بەسەر دراوەکاندا. 

لە ئێستادا بڕی 1.5 ملیار یۆرۆ خراوەتە سەر هەژماری بانکی ناوەندی و بڕی 3 ملیار یێنی چینی و بڕی 300 ملیۆن دۆلار گۆڕدراوە بە روپیەی هیندی کە لە ساڵی ئایندە و لە قۆناغی حەواڵەی دەرەکی راستەوخۆ کارا دەبێت و قۆناغەکانیش بەم شێوەیە دەبن ؛

قۆناغی رێکخستن؛ لەبەر ئەوەی ژمارەی دەروازەکان لە یەکەوە دەبێتە حەوت دەروازەی دارایی کەبەسەر 21 ناوەندی بانکیدا دابەش دەبن لە رۆژی 3-1 تا رۆژی 14-2-2025 ئەم پرۆسەیە ریکخستنی تێدا دەکرێت کە زانیاری و تۆماری بازرگانی وەردەگیرێت بەم شێوەیە؛ 

بازرگانی یەکەم هەڵدەستێت بە پێدانی مۆڵەتی فەرمی بازرگانی نوێکراوە بە ئاماژەدان بە شوێنی بازرگانیەکەی و ئۆفیس و ناوچەی کارگە، ئەو وڵاتەی کاڵای لێ هاوردە دەکات ئەگەر دوو وڵات بێت دەبێت ئاماژە بە هەژموونەکە بدات بۆ نمونە ساڵانە بە بەهای 7 ملیۆن دۆلار کاڵا لە چینەوە هاوردە دەکات و بەبەهای1 ملیۆن دۆلاریش لە تورکیاوە. 

کۆی بازرگانانی دیکەش بەم شێوەیە. 

قۆناغی دابەشکردنی دراوەکان لە رۆژی 15-2 تا رۆژی 19-3-2025 بەردەوامی دەبێت کە لەم قۆناغەدا بانکەکان و دوو دامەزراوەی وردبینی( کەی 2- EY) هەڵدەستن بە دابەشکردنی بازرگانان بەسەر ناوەندەکاندا لەگەڵ ئاستی پێویستیان ، ئەو بازرگانەی کە نمونەی یەکەمدا ئاماژەم پێداوە لەدوای قۆناغی دابەشکردنی بەهیچ شێوەیەک دۆلار وەناگرێت بەڵکوو مامەڵە بازرگانیەکەی لە دۆلارەوە دەگۆڕدرێت بۆ ( یێی چینی و یۆرۆ)  چونکە ئەم بازرگانە مامەڵەکانی لەدەرەوەی ناوەندی وردبینی کەی 2 دادەبێت و  لەژێر هەژموونی رێکەوتنەکەدا دەچیتە چوارچێوەی ( چین و تورکیا) کە دراوی تایبەتیان بۆ دیاریکراوە ئەویش دراوی وڵاتەیەکە، ئەم پرۆسەیەش لە 33 رۆژەوە کاتەکەی کەمدەکرێتەوە بۆ تەنها 72 کاتژمێر.

قۆناغی سێیەم و کۆتایی؛ ئەم قۆناغە دەروەزەکان لە 20-3 تا رۆژی 1-6-2025 مامەڵەکانیان ئەنجامدەدەن و راپۆرتی شەش مانگی رابردوویان دەدەنە دوو بانکە نوێکە و لە دوای 1-6ـەوە هەردوو بانکی هاوردە و هەناردەکردن سەرپەرشتی پرۆسەکە دەکەن. 

بازرگانی یەکەم کە مامەڵەکانی رێکخرا دەبێت مانگانە و ساڵانە بەشێوەیەکی رژد تەرازوی پێداچوونەی گومرگەکان وەربگرێتەوە ئەو کاڵایەی کە هێناویەتی لە چ بەروارێکدا بووە، قەبارەی چەندە بەراوردی داواکاریەکەی لە چ دەروازەیەک هیندراوەتە ناوەوە، لەگەڵ چ کۆمپانیەیەک مامەڵەی کردووە هەمووی بنوسێت بەپێچەوانەوە سزا دەدرێت و مۆڵەتی مامەڵەکردنی بازرگانی نێودەوڵەتی لێوەردەگیریتەوە. 

سەکۆکە کۆتای دێت مامەڵەکان راستەوخۆ دەکرێن بەشێوەیەکی زۆر وردتر و قوڵتر رێکارەکان هەمووی ئینپوت و ئاوتپوتیان هەیە ، مانگانە فێرست ئاوت پوت و فیرست ئین پوتت دەبێت هەبێت، مامەڵەی راستەوخۆ مانایی رزگاربوون نییە بەڵکوو مانای ئەوەیە بەرپرسیاریتیت زۆرە،وە ئەگەر مامەڵە لەگەڵ کۆمپانیایەک یاخود بازرگانێکدا بکەیت کە لە لیستی سزاکاندا بێت ئەوە تۆش سزادەدرێت و متامانەی بازرگانی لەدەستدەدەیت. 

لێرەشدا ئاماژە بەناوی بانکەکان دەکەم کە دابەشبوون بەسەر 21 ناوەند  و7 دەروازە و 16 هۆبەدا؛ 

 ئەو بانکانەی بە دۆلار حەواڵەی دەرەکی دەکەن بۆ وڵاتە رێگەپیدراوەکان؛ 

الاهلي عیراقی- المنصور - بغداد - ابو ظبي الاسلامي - العراقي للتجارة - الائتمان - الاتحاد الاردني

 ئەو بانکانەی بە یۆرۆ لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپادا کاردەکەن؛

المشرق العربي - الناسك - امين العراق - جيهان - بنک الاقتصاد - بنک الخليج - الوطني الاسلامي- التنمية - العراقي الاسلامي - الاقليم التجاري

ئەو بانکانەی لەگەڵ تورکیا بە یۆرۆ و لیرە کاردەکەن چونکە رێکەوتنی تورکیا دوو دراوە؛

الزراعي التركي - ايش بنك - البركة التركي ( بانکی تورکین و لقیان لە هەرێمی کوردستان وعێراق هەیە) 

 ئەو بانکانەی بە یێنی چین کاردەکەن؛

 جيهان - الاقليم التجاري - التنمية - امين العراق - العراقي الاسلامي

 ئەو بانکانەی کە بە ڕوپیەی هیندی کاردەکەن؛

 جيهان - العراقي الاسلامي - التنمية - الاقتصاد - الاقليم التجاري - الخليج

 ئەو بانکانەی بە درهەمی ئیمارات کاردەکەن کە تایبەتە بە ئێران و ئیماڕات؛

 التنمية - العراقي الاسلامي - جيهان - الاقليم التجاري

 ئەو بانکانەی بە ڕیاڵی -سعودیە کاردەکەن کە تایبەتە بە حاجیان؛

المصرف العراقي الاسلامي

تێبینی: پرۆسەی هەژماری من بەهۆی بانکە رێگەپیدراوەکانەوە کە لەساڵی 2026ـدا دەتوانن راستەوخۆ مامەڵەی گەشتیاری بۆ فەرمانبەران و هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان ئەنجامبدەن، وە بەرپرسیش دەبن لە لە بازرگانانی کوردستان کە پێویستە حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەرپرسانی هەرێم بەرپرسیارانە بەرامبەر بەم دۆخەی بازرگانانی هەرێم هەڵوێست لەبەغدا وەربگرن چونکە ە ئێستادا بەشێکی زۆری بازرگانانی هەرێمی کوردستان سوود مەند نەبوون لە دۆلاری 132 هەزار دیناری، کە دەبێت لە قۆناغی نوێدا راستەوخۆ مامەڵەی بازرگانان بخرێتە ژێر هەژموونی بانکی و ناوەندەکانی وردبینی ئەگەرنا بازرگانانی ناخۆ و بازرگانانی بچوک لە هەرێمی کوردستان دووردەبن لەو پرۆسەیە.