راچڵەکین-

ئەمڕۆ ئەمریکا سێ هێندە زیاتر لە هەموو وڵاتێک یان ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتی پەنای بۆ سزاکان بردووە و نزیکەی یەک لەسەر سێی هەموو وڵاتانی جیهانی کردووەتە ئامانج، لە سزای دارایی بۆ سەر هاووڵاتییان تا سەروەت و سامان یان ڕێکخراوە پەیوەندیدارەکانیان.

سزاکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بۆ سەر وڵاتان و دامەزراوەکان و تاکەکانی دیکە ئەوەندە زیادەڕەوییان کردووە کە بووەتە ئامرازێکی نائیرادی لە شەڕی بەردەوامی کایەی ئابووریدا. بەڵام سەرەڕای بەکارهێنانی بەربڵاویان، نیگەرانییەکان لە کاریگەری و دەرئەنجامەکانیان لە زیادبووندایە.

ئەمریکا بە 15 هەزار و 373 سزای چالاک تا 19ی نیسانی 2024، پێشەنگی گەمارۆکانی جیهانە. ئەم ژمارەیە بە شێوەیەکی بەرچاو زیاترە لەو سزایانەی کە لە لایەن وڵاتان و دامەزراوەکانی دیکەوە سەپێنراون.

ئەمریکا 15 هەزار و 373 سزای چالاکانەی هەیە
سویسرا 5 هەزار و 62 سزای چالاکانەی هەیە
یەکێتی ئەوروپا 4 هەزار و 808 سزا
بەریتانیا 4 هەزار و 360 سزا
کەنەدا 4 هەزار و 292 سزا
نەتەوە یەکگرتووەکانیش 875 سزای هەیە.

لە سێ دەیەی ڕابردوودا گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە تەرکیزی گەمارۆکانی "فەرمانگەی کۆنترۆڵکردنی سەروەت و سامانی دەرەوەی ئەمریکا" روویداوە و لە ئەمریکای ناوەڕاستەوە بەرەو ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گواستراوەتەوە. لە سەرەتای ساڵانی 2000دا، کۆڵۆمبیا ئەو وڵاتە بوو کە توندترین سزای بەسەردا سەپێنرابوو.

لەو کاتەوە تا ئێستا ژمارەی ساڵانەی سزاکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە و لە ساڵی 2018دا سزاکان زیاتر ئاراستەی ئێران بوون، پاشانیش هێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا وایکرد ژمارەیەکی بەرچاو لەو سزایانە بۆ کرێملین تەرخان بکات.

لایەنگرانی ئەم ڕێبازە دەڵێن کە زۆرجار سزاکان باشترن لە دەستوەردان یان پەنابردنە بەر شەڕ.

توندی سزاکان بەپێی وڵاتەکان جیاوازە، ئەمەش بە پشتبەستن بە شیکارییەکی واشنتۆن پۆست بۆ دە هۆکار، لەوانە تا چەند وڵاتان کاریگەری بازرگانییان لەسەرە.

سزاکانی ئەمریکا سنووردار بوون تا دوای هێرشەکانی 11ی سێپتەمبەری 2001 هەموو شتێک گۆڕا.

دوای هێرشەکانی 11ی سێپتەمبەر، شارەزایان داوای ڕێبازێکی ئاڵۆزتریان کرد لە چاو ئەو سزایانە کە لە عێراق بەکارهێنراون.

بەم شێوەیە لە ساڵی 2003 کاتێک کۆریای باکوور لە پەیماننامەیەکی ئەتۆمی کشایەوە، بەرپرسانی گەنجینەی ئەمریکا لە سەردەمی سەرۆک جۆرج بوش بانکێکی ماکاویان کردە ئامانج کە پارەی بە کۆریای باکوور دەدا.

دەسەڵاتدارانی کۆریای باکوور کاردانەوەی توندیان نیشان دا، بەڵام ئەم ڕێوشوێنانە سەرکەوتوو بوون لە پەکخستنی کارە داراییەکانی پیۆنگیانگ. ستافی گەنجینەی نیشان دا کە ئەمریکا دەتوانێت کاریگەری لەسەر دوژمنێکی دوور هەبێت بەبێ ئەوەی هێزی سەربازی بەکاربهێنێت یان پارەیەکی زۆر خەرج بکات.

ئەو وڵاتانەی ڕووبەڕووی سزای توند دەبنەوە بریتین لە ئێران و سوریا لە ساڵی 1979ەوە، کۆریای باکوور لە ساڵی 1950ەوە، کوبا لە ساڵی 1962ەوە و ڤەنزوێلا لە ساڵی 2005ەوە.

سزای مامناوەند بەسەر یەمەن 2012، ڕووسیا 2014 و ئەفغانستان سەپێنراوە.

سزای چڕی مامناوەند و نزم، لەسەر چین لە ساڵی 2014ەوە، سودان لە ساڵی 1997ەوە، بۆرما لە ساڵی 2003ەوە، بێلاڕوس لە ساڵی 2006ەوە و لیبیا لە ساڵی 1986ەوە هێشتا کاریگەرییەکانیان هەیە.

ئەو وڵاتانەی ڕووبەڕووی سزای کەمتر توند بوونەتەوە بریتین لە: لوبنان لە ساڵی 2007ەوە، نیکاراگوا لە ساڵی 2018ەوە، مالی لە ساڵی 2019ەوە، سۆماڵ لە ساڵی 2020ەوە، ئەسیوپیا لە ساڵی 2021ەوە، کۆماری دیموکراتیی کۆنگۆ لە ساڵی 2006ەوە و زیمبابۆی لە ساڵی 2002ەوە.

شەڕی ئابووری مێژوویەکی هەزاران ساڵەی هەیە، هەرچەندە ئەسینای کۆن لە سەدەی چوارەمی پێش زایین سزای بازرگانی بەسەر دوژمنەکانیدا سەپاند.

هەروەها سەرۆکەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە سەرەتای دامەزراندنی ئەم وڵاتە، کۆت و بەندیان بەسەر بازرگانی دەرەکی خۆیاندا سەپاندووە. بۆ نموونە لە ساڵی 1807دا تۆماس جێفرسۆن بەندەرەکانی ئەمریکای سنووردار کرد بە هەناردەکردن و هاوردەکردنی کاڵا لەگەڵ بەریتانیا.

بەڵام سزاکانی ئەمڕۆ لەسەر بنەمای ئەو یاسایانەن کە لە سەردەمی جەنگی سارد و جەنگی جیهانی یەکەمدا دەرکراون.

هێرشی سەدام حسێن بۆ سەر کوەیت لە ساڵی 1990 فۆرمێکی نوێی لە گەمارۆ و سزای ئابووری دروست کرد، کە بە کردەوە گەمارۆیەکی نێودەوڵەتی بوو لەسەر هەناردەکردن بۆ عێراق.

دوای شەڕی کەنداو، بەهۆی سزای هەمەلایەنەی هاوردەکردنی نەوت و هەناردەکردنی کاڵای عێراق، زیانی گەورە بە عێراق گەیشت، ئاوەدانکردنەوەی سیستمی ئاو و کارەبای لەناوچوو، نەخۆشییەکانی وەک کۆلێراش زیادیان کرد.

لەگەڵ ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت، ئەمریکا وەک زلهێزێکی بێ ڕکابەری جیهان دەرکەوت- چ لە ڕووی دارایی و چ لە ڕووی سەربازییەوە.