عارف قوربانی
3 رۆژ پێش ئێستا
نەمانی سنوور لەنێوان وڵاتەكان، بازاڕی ئازاد و ئاڵوگۆڕی ئازادانەی كاڵا و بەرهەم، بنەمای ئەو تێزە بوون كە دەگوترا جیهان دەبێت بە گوندێكی بچووك. گەشەسەندنی تەكنەلۆجیا و پێشكەوتنی ئامرازەكانی پەیوەندی و گەیاندن، پێناسەیەكی دیكەی بە گوندە بچووكەكە بەخشی كە جیهان دەبێت بە گوندێكی شووشەیی. گەرچی هەندێ لێكۆڵینەوە و توێژەرانی ئەو بوارە، بنەماكانی جیهانگیریی دەگێڕنەوە بۆ سەردەمەكانی زۆر پێشتر و دەیبەستنەوە بە سەرەتاكانی بڵاوبوونەوەی ئەو بیروباوەڕ و ئایدۆلۆجیا و ئایینانەوە كە رەهەندێكی جیهانییان وەرگرتووە و لە سەردەمە جیاجیاكاندا لەنێوان كۆمەڵگەكان بڵاوبوونەتەوە، بەڵام زۆرینەیەكیش لەسەر ئەوە كۆكن كە پێناسەی دروست بۆ ناسین و دەركەوتنی رەهەندەكانی جیهانگیری بە پلەی یەكەم پرۆسەیەكی ئابوورییە و پەیوەستە بە كاڵا و بەرهەم و ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان وڵاتەكانەوە. بۆیە سەرەتا و دەستپێكی ئەم تێزە دەبەستنەوە بە شۆڕشی پیشەسازی و ئەو پێشكەوتنانەی دواتر بەدیهاتوون.
جیهانگیری زادەی هەر كام لەو سەردەم و قۆناخانەی مێژوو بێت، رەنجی 100 ساڵەی مرۆڤایەتییە و ئەنجامی بیروباوەڕ و فەلسەفەی بیرمەندانی ئەوروپا و ئەمریكایە. لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی سارد لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم زەمینەی ئەوەی بۆ رەخسا بكەوێتە سەر پێ. لەم سێ دەیەیەی سەردەمی جیهانگیریدا، شارستانیەتی مرۆڤایەتی بە گشتی پێشكەوتنی زۆر گەورەی بەخۆیەوە بینی، گۆڕانكاریی گەورە بەسەر بەها مرۆییەكان و كولتوور و بیروباوەڕ و ئایدۆلۆجیا و ئایینەكانیشدا هاتن. كرانەوە، تێكەڵاوبوون، گەشەسەندنی بازرگانی، ئاڵوگۆڕی كاڵا و بەرهەم و تەنانەت دیپلۆماسیەتی سیاسی و پەیوەندیی نێودەوڵەتی و یاسا و رێسا نێودەوڵەتییەكانیش كەوتنە ژێر هەژموونی جیهانگیرییەوە، بەڵام نە خودی پرۆسەكە بەو ئەندازەیە خۆی چەسپاند كە نەتواندرێت پەكبخرێت، نە بیر لەوەش كرایەوە لە ئاستی ناوەندە نێودەوڵەتییەكان بە یاسا و رێسای نێودەوڵەتی دڵنیایی بۆ مسۆگەر بكرێت كە دەوڵەتێك نەتوانێت ئەم پرۆسەیە كە خزمەتی گەورەی بە مرۆڤایەتی كردووە، رابگرێت. ئەشێ لە ساڵانی داهاتوو چەندین لێكۆڵینەوە لەسەر ئەم گرفتە بكرێت و رەنگە بۆ داهاتوو بە دوای چارەیدا بگەڕێن، بەڵام بۆ ئەمڕۆ هیچ یاسا و رێسایەكی نێودەوڵەتی نییە پاسەوانی جیهانگیریی بكات، یاخود لەوە بیپارێزێت كە كەسێكی وەك دۆناڵد ترەمپ، خەریكە هەموو رەگ و ریشەكەی هەڵدەوەشێنێتەوە.
ئەو سیاسەتەی ئێستا دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لەژێر ناوی پێناسی گومرگی لە دژی وڵاتانی جیهان پەیڕەوی دەكات، بۆ ئەمریكا هەر پێناسەیەكی هەبێت، بۆ جیهان پێناسەكەی ئەوەیە كۆتاییهێنانە بە جیهانگیری، چونكە ئەمریكا داینەمۆ و هەڵسوڕێنەری ئەو ئاڵوگۆڕە جیهانییە بوو، كە ئەمریكا دەرگەكان لەسەر خۆی بە رووی كاڵای جیهانی و دەرگەكانی جیهان لە بەردەم كاڵای خۆی دادەخات. كۆتایی بەو پەیوەندییە بازرگانی و كولتوورییەی دەهێنێت كە خۆی رۆڵی سەرەكی لە دروستكردنیدا هەبوو.
دەگوترێت ئەمریكا پارەیەكی زۆر قەرزارە و دەبێت لە ئەم ساڵەوە دەست بكات بە رێكارەكانی دانەوەی قەرزە كەڵەكەبووەكانی، دەیەوێت بە پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتە پارەیەكی زیاتری دەست بكەوێت تاوەكو بتوانێت قەرزەكانی بداتەوە. یاخود ئامانجیەتی كۆمپانیا و شەریكەتەكانی كە لە وڵاتانی دیكەن بەو هۆیەوە بیانگێڕێتەوە بۆ وڵاتەكەی. یاخود ئامانجەكە لە دوورمەودادا بۆ ئەوەیە ئەمریكا پێویستی بە هاوردەی هیچ وڵاتێك نەبێت و تەنها پشت بە سەرچاوەكانی خۆی ببەستێت بۆ بەرهەمهێنان و بیكات بە وڵاتێكی هەناردەكار.
هەر كام لەو خواست و ویستانە لە پشت سەری ترەمپەوە بن، كاریگەری و لێكەوتەكانی ئەم سیاسەتە لە ئاستی نێودەوڵەتی بریتی دەبێت لە دروستكردنەوەی لەمپەر لە بەردەم بازرگانی ئازاد و ئاڵوگۆڕی ئازادانەی كاڵا و بەرهەمی نێوان وڵاتان، چونكە ئەو رێگایەی ئەمریكا گرتوویەتیەبەر، وڵاتانی دیكەی جیهان پەلكێش دەكات هەمان سیاسەت بەرانبەر بە ئەمریكا پەیڕەو بكەنەوە.
ئەنجامی ئەمەش وا دەكات دەوڵەتەكان لە بری ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان وڵاتان، بیر لەوە بكەنەوە پێویستییەكانیان لە ناوخۆی وڵاتەكەی خۆیان دەستەبەربكەن. كاتێ هەر وڵاتێكیش ناچار بوو بە دوای ئەوەدا بگەڕێت هەموو ئیعتمادی لەسەر خۆی بێت، كەواتە دەبێت ئەوەشی لەبەرچاو بێت دواجار بازاڕی ساخكردنەوەی كاڵاكانیشی هەر دەبێت لە ناوخۆ بێت، تەنیا مەگەر ئەو وڵاتە دواكەوتووانەی كە ناتوانن توانای بەرهەمهێنانیان گەشە پێبدەن وەك بازاڕێك بمێنێتەوە. لەو حاڵەدا ئەو دەوڵەتە ناپیشەسازییانە دەبنە كەمینە و بازاڕێكی بچووك. بەمەش لە لایەك ئاڵوگۆڕی بازرگانی سست و لاواز دەبێت، لە لایەكی دیكەشەوە ململانێی وڵاتانی زلهێزی پیشەسازیی قووڵتر دەبێتەوە لەسەر كۆنترۆڵكردنی بازاڕ. ئەمەش راستەوخۆ كاریگەری لەسەر پەیوەندیی سیاسیی وڵاتان دەبێت.
ئەوەی ترەمپ كردوویەتی یاخود دەیەوێت بیانكات هەر تەنیا كۆتاییهێنان نییە بەم ئاڵوگۆڕە بازرگانییانە، هەموو ئەو رایەڵانەی هەبوون كە ئەمریكایان بە ناوەندە جیهانییەكانەوە دەبەستەوە كە ئەمریكا وەك سەرچاوە و هێزی سەرەكی بزوواندنیان بوو، لە بواری مرۆیی و تەندروستی و پەیوەندیی كولتووریی نێوان وڵاتان و بڵاوكردنەوەی رۆشنبیری دیموكراسی، دەیەوێت كۆتایی بە هەموویان بهێنێت. تەنها شتێك ئەمریكا و هاوبەشەكانی پێكەوە هێشتووەتەوە هاوپەیمانییە سەربازییەكەیەتی لەگەڵ ناتۆ، كە دوور نییە لەوەش بكشێتەوە.
وەك چۆن لە رابردوودا دروستكردنی ئەو رایەڵە جیهانییانە چی بازرگانی بووبن یان كولتووری و سیاسی و رۆشنبیری لەنێوان ئەمریكا و وڵاتانی دیكە بنەما و هەنگاو بوون بۆ سیستمی نوێی جیهان و جیهانگیریی بەرهەمەكەی بوو. ئێستاش ئەگەر ترەمپ رانەگیرێت و بەردەوام بێت لەسەر كۆتاییهێنان بەو رایەڵەی پەیوەندییانە، جیهان بەرەو شوێنێك دەبات ئەنجامەكەی پێچەوانەی هەوڵەكانی پێشووتری خودی ئەمریكا و ئەورووپا دەبێت.
ئەم بڕیار و هەنگاوانەی دۆناڵد ترەمپ راستییەكی سەلماند كە كورد لەمێژە لە ئیدیۆمێكدا لەژێر ناوی (نان بۆ نانەوا و گۆشت بۆ قەساب) پێناسەی كردووە. وەك چۆن بوون بە سەرمایەدارێكی سەركەوتوو پێویستی بە بەهرە و شارەزایی زۆر و ئازایەتی هەیە، سیاسەتكردنیش زانستێكە پێویستی بە بەهرە و كەڵەكەبوونی سەرمایەی بیر و هۆشیاری و دونیابینی و زانینی بەڕێوەبردن هەیە. ترەمپ ئەگەر چەند بازرگان و سەرمایەدارێكی سەركەوتوو بووبێت، نابێتە سەنگی مەحەك بۆ ئەوەی ببێتە لیدەرێكی سەركەوتوو لە بەڕێوەبردنی وڵات. ئەمەی ئێستا ئەو دەیكات ئەمریكا بەرەو جێگایەك دەبات، پێویستی بە دەیان ساڵی دیكە هەیە عاقڵمەندەكانیان ئەمریكا بگەیێننەوە ئەم ئاستەی ئێستای.
لەبەرئەوەش كە ئەمریكا وڵاتێكە كاریگەری بەسەر تەواوی جیهان و مرۆڤایەتییەوە هەیە، رەفتار و بڕیارەكانی ترەمپ لێكەوتەكانی تەنیا لە چوارچێوەی ئەمریكادا قەتیس نابن، بەڵكو كاریگەرییان لەسەر هەموو دونیا هەیە. بۆیە ئێستا ترەمپ تەنها كێشە نییە بۆ ئەمریكا بەڵكو كێشەیەكی جیهانییە و دەبێت چارەسەری خێرای بۆ بدۆزرێتەوە، كە بەدووری نازانم ئەمریكا بخاتە بەردەم حەتمیەتی ئەوەی بیر لە گۆڕینی هەندێ یاسا و رێسای سیستمەكەی بكاتەوە كە دڵنیایی ئەوە دروست بێت جاری دیكە سیاسەتی جیهان نەكەوێتە دەستی كەسانێكەوە كە هیچ ئەزموون و شارەزاییەكیان نەبێت لە بەڕێوەبردنیدا.
لە رووداو وەرگیراوە