عارف قوربانی
4 رۆژ پێش ئێستا
ئەم بانگەوازەی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆككۆماری توركیا و دەوڵەت باخچەلی، سەرۆكی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی (مەهەپە) ئێستا دەیكەن، بۆ ئەوەی پەكەكە دەستبەرداری چەكەكانیان بن، تازە نییە. بەدرێژایی دوو دەیەی رابردوو هەركاتێك رووداو و پێشهاتێك لەناوچەكە دا روویاندابێت، كە هەلومەرجێكی بۆ ورووژاندنی پرسی كورد هێنابێتە ئاراوە، تورك ئەم بەیت و بالۆرەیەیان وەكو مەرج و ماكی چارەسەریی پرسی كورد خستووەتەڕوو. لەكاتێكدا لەڕووی كردارییەوە هیچ هەنگاوێكیان بەو ئاراستەیە نەناوە نەوەك پەكەكە، بەڵكو تەنها یەك گەریلاش بخەنە بەردەم ئەو پرسیارەوە: 'ئایا، هێشتا پێویستە چەكم پێبێت؟'
خەسڵەتێك بەسەر كۆی وێنای كورددا زاڵە، كە میللەتێكی شەڕانگێز نین. هیچ گەلێك بەئەندازەی كورد ژیاندۆست نییە. كورد عاشقی تفەنگ نییە و لەخۆڕا نەیداوەتە ئەو شاخ و كێوانە. بزووتنەوەی چەكداریی كورد لە كۆن و ئێستاش دا هەڵقوڵاوی هەلومەرج و قۆناغێك بووە، وەكو پێویستییەك بۆ مانەوە دەستی داوەتە چەك. سەرباری نابەرانبەریی هێزی كورد و هێزی دەوڵەتی نەتەوە داگیركەرەكانی ناوچەكە، بەڵام ئەوەی كوردی هێشتووەتەوە، چەكەكەی دەستی بووە. لە هەركات و دەرفەتێكیشدا پێی وابووبێت رێگەیەكی دیكە هەیە بۆ خەبات، چەكەكانی بێدەنگ كردووە.
ئێستاش، كە پێشكەوتنەكانی تەكنەلۆژیای سەربازیی و چەكی زیرەك گەیشتوونەتە ئاستێك، رۆبۆت و درۆن و مووشكی دوورمەودا، شەڕەكان یەكلادەكەنەوە. لەگەڵ ئەوەش دا كە خەباتی چەكداری لەتەواوی دونیادا كەوتووەتەژێر پرسیارەوە، بەڵام هێشتا پێویستیی مانەوەی چەكی دەستی كورد، پێویستییەكی حەتمییە. كورد دەبێت كاتێك دەستبەرداری چەكەكەی بێت، ئەو ئامانجانەی بەدیهات بن كە لەپێناویاندا چەكی بۆ هەڵگرتبوو.
توركیا و هەریەك لە دەوڵەتانی دیكەی داگیركەری كوردستان، كاتێك ئەو مافەیان هەیە بە كورد بڵێن دەستبەرداری خەباتی چەكداری بە، كە هەلومەرجێكیان رەخساندبێت كورد پێویستی بەچەك نەبێت. یان لانیكەم بەشی ئەوە زەمینەی خەباتی سیاسیان بۆ كورد هێشتبێتەوە، كە پێی وابێت بە خەباتی سیاسی و مەدەنی دەتوانێت بۆ مافەكانی تێبكۆشێت. بەڵام دەوڵەتێك نەوەك دەستبەرداری داگیركاریی نەبووبێت، بەردەوامیش بێت لە هەوڵەكانی بۆ پاكتاوكردنی گەلی كورد، داواش بكات كورد دەست بۆ چەك نەبات بۆ بەرگری لەخۆكردن، رێك وەك ئەوە وایە گورگێك گللەیی لە نێچیرەكەی بكات، بۆچی رادەكەیت كاتێك من دەمەوێ، بتخۆم.
پێچەوانەی هەریەك لە دەوڵەتانی عیراق، سووریا و ئێران، توركیا دەرفەتی ئەوەی بۆ رەخسابوو بتوانێت لەگەڵ بزووتنەوەی مەدەنیی سیاسی كورد لە توركیا، لەدەرەوەی بزووتنەوە چەكدارییەكەی باكوور رێگەچارەیەك بۆ كێشەی كورد بدۆزێتەوە، بەجۆرێك هەلومەرج و پێویستی خەباتی چەكداری بەكۆتا بێنێت. بەڵام نەك ئەوەی نەكرد، بەڵكوو ئەو كوردانەشی ناچاركرد كە باوەڕیان بە خەباتی مەدەنی و سیاسی هەبوو، ئاراستەكە بدەنەوە دەست ئەو بزووتنەوە چەكدارییەی، توركیای گیرۆدەی دەرد كردووە.
بزووتنەوەی سیاسیی كورد لە بەشەكانی دیكەی كوردستان، بریتی بووە لەو حیزب و كارەكتەرە سیاسییانەی بە شاخەكانەوە بوون. واتا بزووتنەوەی سیاسی و بزووتنەوەی چەكداریی یەك شت بوون. لەدەرەوەی ئەم بزووتنەوە چەكدارییە، هیچ كوردێك لەژێر هیچ ناوێكدا نەیتوانیووە نوێنەرایەتیی پرسی كورد بكات لەگەڵ دەوڵەتانی نەتەوەی سەردەستە. تەنانەت، چەند كوردێكی دڵسۆز و بەخەمیش بووبێت بۆ پرسی نەتەوەكەی، هەر مامەڵەكردنێكی لەگەڵ دەوڵەت، وەك جۆرێك لە خیانەت ناوزەد كراوە.
بەڵام لە توركیا شان بەشانی بزووتنەوەی چەكداریی كورد، بزووتنەوەیەكی سیاسیی مەدەنیی كوردیش هەبووە. چەندین حیزب لەژێر ناو و ئایدۆلۆجیای جیاواز، هەروەها چەندین كارەكتەری سیاسیی سەربەخۆش هەبوون، وەك كورد خەباتی سیاسیان كردووە. كەس ناتوانێ لە نیشتمانپەروەریی و گیانفیدایی لەیلا زانا، ئەحمەد تورك، سەڵاحەدین دەمیرتاش، عوسمان بایدەمیر و دەیان ناوی دیكە كەم بكاتەوە، لەبەرئەوەی لەدەرەوەی بزووتنەوەی چەكداریی كورد لە باكوور، خەباتی سیاسییان كردووە.
توركیا دەیتوانی لەگەڵ ئەو رەوت و ئاراستە سیاسییانەی باكووری كوردستان، پرسی چارەسەری كێشەی كورد بەرێتە پێشەوە، مافی یەكسان بۆ گەلانی توركیا بڕەخسێنێت، كورد لانی كەم بە نیوەی مافە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانی بگەیشتایا، پێویستی بەوە نەبوو توركیا داوا بكات دەستبەرداری خەباتی چەكداری بێت، ئەوكات بزووتنەوە چەكدارییەكە خۆی دەخستە بەردەم ئەو پرسیارەوە 'ئایا بوون و مانەوەی چەك پێویستە؟ بەڵام توركیا ئەوەی نەویست.
گومان دەكرێت ئاراستەیەك لەنێو دەوڵەت و سوپای توركیا، بەرژەوەندییان لەوەدابێت ئەم پرسە بەو جۆرە بمێنێتەوە و بەردەوام بێت. ئەگینا كورد لە باكووری كوردستان، لە دەرەوەی خەباتی چەكداریی، ئامادەی گرتنەبەری هەموو رێگە ئاشتی و دیموكراسی و سیاسییەكانن و، بەلایەنی كەمی دەستەبەركردنی مافەكانیش رازی بوون. ئەوەی دەرگەكانی دیكەی بەڕووی كورددا داخستووە، دەوڵەتە.
بۆ مێژوو؛ دەبێت ئەوە بگوترێت كاتێ پارتی داد و گەشەپێدان (ئاكپارتی) هاتنە سەر دەسەڵات و بانگەشەی ئەوەیان كرد دەرگا بەڕووی چارەسەریی پرسی كورد دەكەنەوە. بە ملیۆنان كورد پشتیوانیی ئاكپارتیان كرد، چوونە ریزەكانی ئەو حیزبەوە و بوونە ئەندامی. لە هەڵبژاردنەكان دا دەنگیان پێدان و بەشی نزیكەی 80 ئەندامی پەرلەمان، لە ناوچە كوردییەكانەوە بە دەنگی كورد چوونە پەرلەمان، بەڵام زۆری نەبرد نائومێد بوون. لە دەرەوەی ئاكپارتیش لە هەر خوولێكی پەرلەماندا هەرجارە و بەناوێكەوە حیزبێك وەك نوێنەرایەتی یاخود نزیك لە پرسی كورد، خۆی وێناكردبێت، ملیۆنان كورد لەدەوری كۆبوونەتەوە. چونكە باوەڕیان بە رێگەی دیموكراسی و ئاشتی هەبووە بۆ بەدەستهێنانی شتێك لە مافەكانیان. بەڵام هەموو جارەكان، دەوڵەت دەرگەكانی داخستووە.
كارەكتەری سیاسیی كورد نەماوە چەندینجار نەخرابێتە زیندانەوە، لە هەر خوولێكی پەرلەماندا چەندین ئەندامی كورد لە پەرلەمانی توركیا، پارێزبەندییان لێ وەرگیراوەتەوە و دادگایی كراون و لە زیندانەكان دا تووندكراون. لە ساڵی 2014ـوە بۆ ئێستا، نزیكەی 200 سەرۆك شارەوانیی كورد كە بە هەڵبژاردن بوونەتە سەرۆكشارەوانی، لە پۆستەكانیان لادراون و (قەیووم) لە شوێنینان دا دانراوە.
لەم چركەساتەشدا، كە هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار (ئاكپارتی و مەهەپە)، ئەردۆغان و باخچەلی وەك ترۆپی دەسەڵاتی حیزب و حكومەت، كە پرسی چارەسەری كوردیان هێناوەتەوە ئارا و داوای چەكدانانی بێمەرج لە پەكەكە دەكەن. كە پێدەچێت عەبدوڵا ئۆجەلانیشیان لە زیندانی ئیمرالی گەیاندبێتە ئەو باوەڕەی قۆناخی خەباتی چەكداری كۆتایی پێبهێنێت و بانگەوازی دەستبەرداربوونی چەك لە پەكەكە بكات، بەڵام ئێستا لە ناوخۆی توركیا لە هەمووكات زیاتر دەرگەكانیان بەڕووی خەباتی سیاسی و مەدەنیدا داخستووە. پرۆسەی دوورخستنەوەی سەرۆكشارەوانییەكان و دانانی قەیووم لە شوێنیان، لەهەموو سەردەمەكانی پێشوو چڕتر و بەرفراوانتر كردووە.
لە رۆژئاوای كوردستانیش درۆن و فڕۆكەی توركیا رۆژانە هێرش دەكەنە سەر ناوچە كوردییەكان و خوێنی ژن و مناڵی كورد دەڕێژن، بەپشتیوانی و رێنمایی توركیا، گرووپە چەكدارە ئیسلامییە تووندڕەوەكانی ئۆزبەكی، ئەفغانی، چیچانی و تاوەكو ئیگۆرییە چینییەكان، شانبەشانی عەرەب و توركمانی سووریای بەرداوەتە گیانی كورد و پەلاماری ناوچە كوردییەكان دەدەن. هەموو هەوڵێكی خستووەتەگەڕ بۆ ئەوەی چەك لەدەستی كورد نەمێنێت و بخرێنە ژێر دەستی ئەو گرووپانەوە، كە چەندین تاوانی كۆمەڵكوژیان ئەنجام داوە.
لە باشووریش بەدەر لەوەی بە قووڵایی دەیان كیلۆمەتر سوپای هێناوەتە نێو جوگرافیای هەرێمی كوردستانەوە، رۆژانەش بەبەرچاوی دونیا، خوا و خەڵكەوە بە درۆن لە شوێنە جیاجیاكانی هەرێمی كوردستان هاووڵاتی شەهید دەكات. هیچ گومان و شارەواییەكیش لەوەدا نییە لە ژوورە داخراوەكان و كۆبوونەوەی پشت پەردەی نێودەوڵەتی و هێزگەلە هەرێمایەتییەكانیش، خەریكی پیلانگێڕییە لەدژی كورد. لەم هەلومەرج و چركەساتەدا، لە هەموو كاتێك زیاتر باسی برایەتیی كورد و تورك دەكات و داوای ئەوە دەكات كورد كۆتایی بە خەباتی چەكداری بهێنێت.
پێویستە كورد بە گشتی و پەكەكە بەدیاریكراوی، لە هەمووكات زیاتر ئاگایان لەم پیلانگێڕییانە بێت، نابێت بكەونە ژێر كاریگەریی سۆز بۆ رابەرەكەیان لە ئەگەری ئەوەی داوای چەكدانان لە گەریلا بكات، كورد دەبێت كاتێك چەك دابنێت، كە پێویستی بە خەبات نەمابێت بۆ گەیشتن بە مافەكانی.
لە "رووداو" وەرگیراوە