دروستکردنی بانکێکی نیشتیمانی چارەسەرە

ھەژماری من » وەک صەڕافێک
دروستکردنی بانکێکی نیشتیمانی چارەسەرە
 
لە ماوەکانی رابردوودا و بە دیاریکراویش لە دوو ساڵی ڕابردوودا کێشەکانی نێوان بەغداد و هەرێم لەسەر چەند دۆسیەیەکی جیاواز بە تایبەتیش لەسەر پرسی و بودجە و موچەی فەرمانبەران و موچەخۆرانی ھەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی بەرچاو رویان لە هەڵکشان کرد . ئەم تەنگژە و گرژییانەش ئاسۆی پەیوەندیەکانی نێوان ھەردوو حکومەتی ناوەند و ھەرێمی خستە بەردەم ئاقار و قۆناغێکی دژوارتر لەوەی کە ھەبوون لە رابردوودا . دەرئەنجامی ئەم دۆخە دژوارەش، لەلایەک بووە هۆکاری لاوازبوونی پێگە و ڕۆڵی حکومەتی هەرێم لەسەر هەردوو ئاستی دەرەکی و ناوخۆیی ، لەلایەکیدی بووە هۆکاری خراپتر بوونی دۆخی ئابووری و دارایی و گوزەرانی خەڵکی هەرێمی کوردستان.
بە شێوەیەکی گشتیش کێشەکانی نێوان ھەرێم و ناوەند ئەکرێت وا وێنا بکرێن کە کۆمەڵە کێشەیەکی  فرە ڕەهەند ، ھەمەچەشن ، جۆراوجۆر، تا ڕادەیەکی زۆریش چارەنووسسازن . بۆ قەوارەی هەرێمی کوردستان هەم بۆ داهاتووی ژیان و گوزەرانی هاونیشتمانیان.

لەبەر ھەستیاری دۆخەکەش لەسەر ھەموو لایەکمان وا  پێویست ئەکات کە مامەلەیەکی دروست و ئیدارەدانێکی دیبلۆماسیانە لەگەل ئەو دۆخە دژوارانە بکەین . مامەلەیەک کە پشت ئەستوور بێت بە دنیا بینینێکی نیشتمانیانە،  بە شێوەیەک کە چارەسەر کردنی کێشە و تەنگژەکان  بکرێتە ئەولەویەت و بخرێنە پێش هەموو بەرژەوەندیەکی حزبی و سیاسی و کەسی .چونکە ھۆکاری سەرەکی زۆربونی هەموو ئەو کێشانەی کە ئەمڕۆ بەرۆکی هەرێمی کوردستان گرتوە و هاوڵاتیانی ئەم هەرێمەیان پێوە گیرۆدە بووە ئەگەڕێتەوە بۆ خراپ ئیدارەدان و خراپ مامەڵەکردن لەگەڵ حکومەتی فیدڕاڵدا . سەرئەنجام ئەوەی کە ئەمڕۆ لە هەرێمی کوردستان ڕوودەدات دەرھاویشتە و ئەنجامن نەک هۆکار .. ئەوەی کە لە ئێستادا ئەگوزەرێت  کاردانەوەیە لە هەمبەر خراپ مامەڵەکردن و ئیدارەدانی دۆسیەکان کە گرنگرتینیان لە دۆسیەی ئیدارەدانی مەلەفی نەوت بودجە و موچە و شایستە داراییەکانی هەرێمدا خۆی بەرجەستە ئەکات . 
 
ئەوەی کە لەم نوسینەدا گرنگە ڕوونی بکەینەوە بۆ سەرکردایەتی کورد و خەڵکی هەرێمی کوردستان ئەوەیە، کە ئەبێت ئەولەویەت بۆ چارەسەرکردن مەسەلەی ئیدارەدانی سیستەمی دارایی هەرێمی کوردستان بێت، بەر گرنگیدان و چارەسەری کێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم و  یەکلاییکردنەوەی بابەتی بەبانکی کردن (تەوتین)  بێت. بە شێوەیەک کە لە زووترین کاتدا بتوانرێت ئالیەتێکی گونجاو بۆ چارەسەر کردنی ئەو دۆسیە ھەستیارە بدۆزرێتەوە .

بۆ ھەموو خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕوون و ئاشکرایە، کە دادگای فیدڕاڵی بە بڕیارێکی فەڕمی کێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانی چارەسەرکردووە، کە لە دواین نوسراویشدا کە وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدڕاڵ کە بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانیعێراقی ناردووە تێدا هاتووە بە پشت بەستن بە بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی عێراقی بڕی (١١،٥ ترلیۆن)ی بەبێ مەرج تەرخانکردووە بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم وە جێگیر کراوە لە بودجەی ساڵی ٢٠٢٤ .

بەڵام، ئەوەی تاوەکو ئەمڕۆ بۆتە هۆکاری خەرج نەکردن یان دواخستنی جێبەجێکردنی ئەم بڕیارە یان خەرج نەکردنی موچەی ھەندێ توێژی موچەخۆرانی ھەرێم بریتیە لە دواکەوتنی پرۆسەی بەبانکی کردن پارەدان (تەوگین) و بە بانکی کردنی موچەی مووچەخۆرانی ھەرێم و پێداگری حکومەتی ھەرێم لەسەر لە بە بانکیکردن لە رێگەی هەژماری من، کە سەرەرای ئەوەی لە ماوەکانی رابردوودا ھەم لەسەر ئاستی ناوخۆیی ھەرێمی کوردستان وە ھەم لەسەر ئاستی حکومەتی ناوەند و دامەزراوە ئیتیحاددیبەکان بە دادگای ئیتیحاددی بالاشەوە زۆرترین مشتومر و نارەزایی و رەتکردنەوەی پرۆژەکەی لەگەل خۆیدا ھێناوە. بەڵام پێداگیری حکومەتی هەرێم لەسەر پڕۆسەی هەژماری من (سیستەمی قاصە و صەراف)  لە ئێستا ئەم کێشەیەی گەیاندۆتە دۆخێکی ناجۆر کە بەردەوام موچەخۆرانی ھەرێم دەبێت باجەکەی بدەن.
ئێمەش، لە سۆنگەی هەست کردنمان بە بەرپرسیارێتی و لەگەل قەناعەتی تەواومان بە زەڕووریەتی چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە ، هەوڵ ئەدەین لە چوارچێوەی پڕۆژەیەکی گشتگیر و نیشتمانیدا  پێشنیازە چارەسەرێک بخەینە ڕوو بە جۆرێک  کە لە بەرژەوەندی حکومەت و خاک و خەڵکی هەرێمی کوردستان بێت:. 
 
بێگومان هەرێمی کوردستان بە هۆکاری خراپ بەڕێوەبردن و نادامەزراوەیی لە بواری دارایی و بانکیدا تاوەکو ئێستا نەیتوانیوە نە سوود لە دەرفەت و کەلێن و بۆشاییەکانی دەستووری عێراق وەربگرێت نە سوودیش لەو پێگەو نفوزە سیاسیەی خۆی وەربگرێت کە لە ڕابردوودا هەیبوو. بەڵام لەگەل ئەوەشدا هێشتا کاتەکە درەنگ نیە بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشانە. تاوەکو بتوانین کۆمەڵێک دەرچە و چارەسەری یاسایی پێشنیار بکەین هیچ نەبێت بتوانین بەشێک لەو کێشانەش چارەسەر بکەین تا دەرفەتەکان لەدەست دەرنەچوون.

بەبۆچوونی  ئێمە پەیوەست بە کێشەی موچەی فەرمانبەران، ئەکرێت حکومەتی هەرێم لە جیاتی پێشنیارکردنی پڕۆژەی هەژماری من وە زیاتر قوڵکردنەوەی کێشەکانی نێوان بەغداد و هەرێم پێشنیار و چارەسەرێکی گونجاوتری هەبێت کە لەلایەک هەم مەرجەکانی حکومەتی فیدڕاڵی جێبەجێ بکات وە ھەم لە خەمی خزمەتی موچەخۆر و خەڵکی هەرێمی کوردستان بێت. واتە بەجۆرێک هەم دژیەکی نەبێت لەگەڵ یاسا و ڕێساکان هەم لەبەرژەوەندی حوکمڕانی هەرێم بێت لەبەرئەوە ئێمە پێمان وایە کە چارەسەری بنەڕەتی و گونجاو بۆ ئەم کێشەیە بریتی ئەبێت لە پێشکەشکردنی پڕۆژەیەکی شامل و گشتگیر بۆ دامەزراندنی بانکێکی نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان چونکە ئەم بابەتە جگە لەوەی گرنگیرکی زۆری هەیە وە ئەبێتە بەشێک لە چارەسەری کێشەکان وە لە هەمان کاتدا زەمینە سازی یاساییشی هەیە چونکە ئەم بابەتە بە بریاری ژمارە ٦٦ی ساڵی ٢٠٠٨ی بانکی ناوەندی عێراق چارەسەرکراوە و ماف بە هەرێمی کوردستان دراوە کە ببێتە خاوەندی بانکێکی نیشتمانی کە وێنەیەکی کۆپی کراو و بچوک کراوەی بانکی مەرکەزی عێراق دەبێت لە هەرێمی کوردستان وە بانکی ناوەندی عێراق بە پشت بەستن بە یاسایی -
دەسەڵاتی پێدانی مۆڵەتی فەرمی دەبێت بە بانکی حکومی هەرێمی کوردستان وە لە چوارچێوەیەکی یاساییدا ئەم بانکە دروست دەکرێت وە لە خوارەوە باس لە گرنگی دامەزراندن و تەفعیل کردنی ئەکەین و پاش خستنە ڕووی گرنگی و سوودەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان ئەتوانن لەگەڵ پڕۆسەی هەژماری من بەراوردی بکەن بۆ ئەوەی ئەم بابەتە بۆ کۆمەڵانی خەڵکی هەرێمی کورستان ڕوون و ئاشکرا بێت:.
 
گرنگترین سوودەکانی ئەم بانکە نیشتیمانیە :

١. کۆکردنەوەی هەموو بانکە حکومی و بازرگانیەکانی هەرێمی کوردستان لەژێر چەتری ئەم بانکە و دەبێتە بەشێکی گرنگی سیاسەتی نەختینەیی عیراق.

٢. بە ئەلکترۆنی کردنی سیستەمی بانکی هەرێمی کوردستان.

٣. سوودمەندبوون لە هەموو ئەو شایستە داراییانەی کە لە بەغدادەوە بڕیاریان لی دەدرێت.

٤. سوودمەندبوون لە پێشینەکانی خانوبەرە و پیشەسازی و کشتوکاڵ و پێدانی قەرز.

٥. دابینکردنی دۆلار بۆ بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان بە نرخی بانکی مەرکەزی عێراقی و فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئەلکترۆنی بۆ داواکردنی دۆلار.

٦. بەستنەوەی سیستەمی بانکی هەرێم بە جیهانەوە بە شێوەیەک کە حەوالاتی دەرەکی راستەخۆ لە ڕێگەی جەی پی مۆرگان و سیتی بانکەوە ئەنجام بدات.

٧. گێڕانەوەی متمانە بۆ هاوڵاتیان و بازرگانان و وەبەرهێنەران.

٨. جێگیرکردنی ئەندامێتی حکومەتی هەریم لە بانکی مەرکەزی عێراق.

٩. راستەوخۆ مانگانە بەشە بودجە و شایستە داراییەکانی هەرێم و بەتایبەت مووچەی فەرمانەران لە ڕێگەی ئەم بانکەوە بە ئاسانی ئەگوازرێتەوە.

١٠. ڕێگە ئەگرێت لە بەهەدەردان و سپیکردنەوەی پارە و تۆمارکردنی داهات و خەرجیەکان بە شێوەی سیستەماتیک کە مەجالی گەندەلی و فەسادی ئیداریش کەم ئەکاتەوە.

١١. سیولەدارکردنی بانکی نیشتیمانی لە جیاتی بانکە ئەهلیەکان واتە ئەو پارەیەی کە بۆ مووچەی فەرمانبەران دێت لە جیاتی ئەوەی لە بانکێکی ناحکومی ببێتە سیولە ئەو کاتە دەبێتە سیولە لە بانکی نیشتمانی.
 
وەک دەرئەنجام دەردەکەوێت کە دامەزراندنی ئەم بانکە زەڕووڕەت یاخود پێویستیەکی هەنوکەییە وە لایەنە ئەرێنیەکانی جیاوازیەکی زۆر و نابەرابەری هەیە لەگەڵ پڕۆسەی هەژماری مندا لەگەڵ ئەوەی بەڵێ بۆ بنیاتنانی بانکێکی نیشتمانی بە دامەزراوەییکردنی سیستەمی بانکی وە نەخێر بۆ سیستەمی قاصە و صەڕاف (هەژماری من)، چونکە لە ئێستادا دەرکەوتوە، زۆرینەی ئابووری ناسەکان هاورا نین، پاشەکەوتی گشتی مووچەی مووچەخۆران لە چەند بانکێکی ئەهلی کۆببێتەوە، وە حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەنی هیچ یەدەکێکی نەختێنەی نەبێ بۆ حاڵەتەکوتوپرەکان، ئەویش لەو دۆخە ئاڵۆز ناسەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری هەرێم، عێراق و هەرێمایەتی ناوچەکە.

بەم پێیەش پەلە کردن لە دروستکردنی بانکێکی نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان کە  ببێتە ناوەندی ئیدارەدانی بانکەکانی تر و هەموویان بە سیستمێکی زیرەکی ئەلکترۆنی بەیەکەوە ببەستێتەوە، ئەو دەرئەنجامەمان بۆ بەدی ئەھێنێت، کە چیتر بانکەکانمان تەنها وەک قاسەیەک نەبن و ئیشی دابەشکردنی موچە بکەن، بەڵکو وەک بانکەکانی تری عیراق و ناوچەکە هەموو کاروباری بانکی بکەن و جێی متمانەی خەڵکی بن.

ھەر بۆیە پێویستە حکومەت کار لەسەر بەهێزکردنی دامەزراوە دارایی و بانکییەکانی خۆی بکات، نەوەکو ببێتە هۆکاری بەهێزکردنی بانکە ئەهلییەکان، چونکە پرۆەی هەژماری تەنها بانکە ئەهلییەکان لێی سودمەند دەبن، بە لایەکی دیشدا لاوازکردنی بانکە حکومییەکانی بەدوودا دێت.

باشتر وایە حکومەتی هەرێم بەپێی یاسا و بڕیارەکانی بانکی ناوەندی عیراق، پەلەبکا لە دامەزراندن و وەگەرخستنی بانکی نیشتیمان بکات، تا وەک بانکەکانی تری رەشید و رافدەین، کارەکانی خۆی رایی بکات، ببێتە خاڵی وەرچەرخان بۆ بە سیستماتیکی کردنی بانکسازی لە هەرێمی کوردستان وعێراق.
بەم شێوەیە بانکی ناوەندی عیراق، دەتوانێ لە چوارچێوەی یاسا و بڕیار و رێنماییەکانیدا رێگە بە دروستکردنی لقێکی دیکەی بانکی ناوەندی لە هەرێم بدات تاوەکو ناوەندێکی چاودێری گەورە بێت لەسەر کارکردنی بانکە حکومی وتایبەتەکان
وەک دەرئەنجام، دەردەکەوێت کە دامەزراندنی ئەم بانکە ئێجگار زەرورە یان دەکرێ بگوترێ پێویستیەکی هەنوکەییە و لایەنە ئەرێنیەکانی جیاوازیەکی زۆر و نابەرابەری هەیە لەگەڵ (هەژماری من) دا، لەبەرئەوە بەڵێ بۆ بنیاتنانی بانکێکی نیشتمانی و بە دامەزراوەییکردنی سیستەمی بانکی و نەخێر بۆ پشتیوانیکردنی بانکە ئەهلییەکان لەڕێی (هەژماری من)وە، لە کۆتایدا ئێمە تێبنی رەخنەمان لە هەژماری من لە ئەهلی کردن یاخو قۆرخ کردنیەتی بۆ چەند بانکێکی تایبەت نەک بە نیشتیمانی کردن و خۆماڵی کردنی.
 
شاڵاو کۆسرەت ڕەسول